Temat 8: “Rozpoznawanie owadów pasożytniczych i drapieżnych”.

Większość roślinożerców, w tym także i szkodliwych owadów leśnych, ma dużą liczbę pasożytów, które niejednokrotnie powodują załamanie się gradacji. Najwięcej gatunków pasożytniczych należy do bleskotkowatych, męczelkowatych i gąsieniczkowatych, z rzędu błonkoskrzydłych, oraz rączycowatych, z rzędu muchówek.

Rodzina bleskotkowatych (Chalcididae) obejmuje kilkaset gatunków błonkówek o długości ciała na ogół nie przekraczającej 5 mm. Należą tu pasożyty różnych stadiów rozwojowych owadów, przy czym wiele spośród nich jest pasożytami wtórnymi pożytecznych gatunków: gąsieniczników, rączyc i innych.

Do najbardziej pożytecznych należy kruszynek (Trichogramma sp.), o długości ciała nie przekraczającej 0,9 mm Jest dość często spotykanym pasożytem jaj wielu różnych szkodliwych owadów leśnych, m.in. barczatki sosnówki, osnui gwiaździstej, poprocha cetyniaka i strzygoni choinówki. Liczba składanych jaj zależy od wielkości jaj żywiciela. Do mniejszych jaj samica kruszynka składa jedno jajo, do większych od kilku do kilkunastu jaj. Jaja porażone charakteryzują się czarnym zabarwieniem. W jednym sezonie wegetacyjnym kruszynek może wyprowadzać do 6 pokoleń.

Pasożyt zimuje w stadium wyrośniętej larwy w jaju żywiciela. Wykazuje on tendencje do masowego pojawu, w wyniku czego dochodzi do szybkiego zupełnego załamania się gradacji lub tak znacznego zmniejszenia liczebności populacji szkodnika, że nie ma potrzeby jego zwalczania.

Do rodziny męczelkowatych (Braconidae) należą przeważnie drobne owady, długości od kilku do kilkunastu mm, o długich czułkach i budowie ciała podobnej do większych i silniejszych gąsieniczników. Liczne gatunki męczelkowatych pasożytują w larwach różnych gatunków owadów, w tym także i szkodników lesnych. Wyrośnięte larwy przeważnie opuszczają ciało żywiciela i przepoczwarczają się w kokonach. W jednej larwie żywiciela rozwija się niejednokrotnie bardzo dużo osobników pasożyta.

Rodzina męczelkowatych obejmuje wiele gatunków pasożytujących na różnych gatunkach szkodliwych owadów leśnych; niektóre spośród nich znane są jako pasożyty wtórne. Największe znaczenie w tej rodzinie ma baryłkarz (Apanteles sp.) o rozpiętości skrzydeł 3-4 mm – pasożyt barczatki sosnówki. Samice składają jaja do ciała gąsienic. Wyrośnięte larwy po przezimowaniu opuszczają wiosną ciało żywiciela i sporządzają na nim białe oprzędy, w których się przepoczwarczają .

Do rodziny gąsienicznikowatych (Ichneumonidae) należą owady o smukłej budowie ciała, długości od 5 do 35 mm. Odwłok samic zakończony jest niekiedy długim pokładełkiem służącym do składania jaj .

Gąsienicznikowate pojawiają się niejednokrotnie masowo na terenach objętych gradacją różnych gatunków szkodliwych owadów leśnych i przyczyniają się do ich likwidacji. Pasożytują one przede wszystkim w larwach owadów należących do różnych rzędów. Liczne z nich odznaczają się polifagizmem, inne zaś są związane z jednym lub kilkoma gatunkami żywicieli. Do najbardziej znanych należą: gąsienicznik czarny (Ichneumon nigritarius) – pasożyt poprocha cetyniaka i strzygoni choinówki, zgłębień (Rhyssa sp.) – pasożyt trzpienników, kłowacz (Pimpla sp.) – polifag (gąsieniczniki te przepoczwarczają się w ciele żywiciela), kosoń (Banchus femoralis) i sierpoń (Ophion luteus) – pasożyty ważniejszych szkodników pierwotnych sosny (przepoczwarczają się w charakterystycznych oprzędach sporządzanych w ściółce lub próchnicy. Dużo znajdowano ich zwłaszcza w zanikających ogniskach gradacyjnych strzygoni choinówki.

Przedstawiciele rodziny rączycowatych (Tachinidae), przypominający niejednokrotnie budową ciała, wielkością i barwą muchę domową, są pasożytami larw różnych gatunków owadów leśnych. Zależnie od gatunku, samice składają jaja bądź na ciele żywiciela, bądź na roślinie żywicielskiej. W tym wypadku jajo pasożyta wraz z pokarmem dostaje się do przewodu pokarmowego i tam wylęgająca się larwa przechodzi swój rozwój. Wyrośnięte larwy przepoczwarczają się w miejscu żerowania lub na zewnątrz, często w ściółce leśnej, w baryłkach, zwanych także bobówkami, powstającymi z ostatniej wylinki larwalnej . Bobówki charakteryzują się wyraźną segmentacją.

Spośród rączyc najbardziej znane są: jeżmucha sroga (Echinomyia fera) — pasożyt brudnicy nieparki i brudnicy mniszki, strzygoni i kuprówki rudnicy, mniszkówka (Parasetigena segregata) — pasożyt brudnicy mniszki, worecznica (Ernestia -rudis)– jeden z głównych pasożytów barczatki sosnówki i strzygoni choinówki, żałobnica (Hemipenthes morio) — pasożyt wtórny, rozwijający się w larwach gąsieniczników i innych rączyc, rączyca czarnonoga (Blondella nigripes) — pasożyt poprocha cetyniaka i innych motyli.

Rączyce niejednokrotnie w znacznym stopniu przyczyniają się do przerzedzenia populacji różnych gatunków szkodliwych owadów leśnych, a nawet do załamania się ich gradacji.

Owady drapieżne są to te owady, które zjadają lub zabijają inne organizmy należące do różnych gatunków. Drapieżny tryb życia mogą prowadzić zarówno owady doskonałe, jak i larwy. Zwykle drapieżcy przewyższają ofiary rozmiarami ciała. Owady drapieżne zdobywają pokarm w koronach drzew, na pniach, w chodnikach macierzystych korników żerujących pod korą, w ściółce leśnej i w powietrzu. Liczne spośród nich wykazują wysoki stopień specjalizacji, polując tylko w określonych terenach, inne natomiast występują wszędzie (charakteryzują się polifagizmem i zdolnością przystosowania do istniejących warunków). Drapieżny tryb życia pędzą owady należące do różnych rzędów i rodzin. Najliczniej są tu reprezentowane gatunki chrząszczy, najbardziej jednak pożyteczne są mrówki należące do rzędu błonkoskrzydłych.

Do najpożyteczniejszych owadów drapieżnych zaliczany jest tęcznik liszkarz (Calosoma sycophanta). Jest to chrząszcz długości około 25 mm, o zielonogranatowych, metalicznie lśniących pokrywach. Pojawia się w czerwcu, głównie w drzewostanach sosnowych. Poluje zarówno na ziemi, w ściółce, jak i w koronach drzew. Na terenach gradacyjnych niszczy duże ilości gąsienic i larw różnych gatunków szkodników. Podobnie drapieżny tryb życia prowadzi jego larwa o czarnym ubarwieniu i dużej zdolności poruszania się. Tęcznik mniejszy (Calosoma inquisitor) występuje głównie w lasach liściastych, gdzie zarówno chrząszcz jak i larwa polują na larwy rośliniarek i motyli. Postać doskonała pojawia się zwykle w kwietniu; jest barwy miedzianej. Ofiarą jego padają przede wszystkim owady przebywające w koronach drzew. Oba gatunki tęczników są prawnie chronione.

Do owadów drapieżnych należą też biegacze (Carabus spp.). Są to chrząszcze wielkości do 4 cm, pozbawione zdolności lotu. Przebywają przeważnie w ściółce i w górnej warstwie gleby, gdzie niszczą różne stadia rozwojowe owadów, zwłaszcza tych, które schodzą tam na zimowanie po zakończeniu żeru w koronach drzew.

Najpospolitszymi gatunkami są: biegacz fioletowy (Carabus violaceus), o obrzeżu pokryw z fioletowym odcieniem, duży biegacz skórzasty (C. coriaceus), o czarnych nieregularnie punktowanych pokrywach , biegacz zielonozłoty (C. auronitens), o pokrywach zielonych i inne. Wszystkie gatunki biegaczy są prawnie chronione.

Na skraju lasu i drogach leśnych, zwłaszcza na glebach piaszczystych, w miejscach nasłonecznionych, spotkać można jasnobrunatne lub ciemnozielone, bardzo ruchliwe chrząszcze należące do rodzaju trzyszcz (Cicindella sp.) . Zarówno chrząszcze jak i larwy są drapieżne i żarłoczne. W żerowiskach korników, kózek, rytla i innych gatunków szkodliwych owadów żyjących pod korą lub w drewnie przebywają liczne drobne chrząszcze należące do rodziny kusakowatych (Staphylinidae) , gnilikowatych (Histeridae) i łyszczynkowatych (Nitidulidae), które, podobnie jak i ich larwy, prowadząc drapieżny tryb życia, niszczą jaja szkodników i ich larwy. Do częściej spotykanych należą: urazek czteroplamkowy (Glischrochilus quadripustulatus), czarny, spłaszczony chrząszczyk z czterema czerwonymi plamkami na pokrywach, oraz obumierek (Rhizophagus sp.), smukły, brunatny i lśniący chrząszcz. Jednym z najbardziej aktywnych tępicieli korników jest przekrasek mrówkowaty (Thanasimus formicarius) . Chrząszcz ten o brunatnych pokrywach z dwiema białymi przepaskami, długości ciała nie przekraczającej zwykle 1 cm, pojawia się wiosną i penetruje drzewa stojące oraz drewno leżące zasiedlone przez szkodliwe owady. Jego wydłużone, różowe, silnie pokryte szczecinkami larwy przebywają w żerowiskach korników niszcząc ich różne stadia rozwojowe.

Podobny tryb życia pędzi wielbłądka (Raphidia ophiopsis) . Owad ten charakteryzuje się długim przedtułowiem, prostokątną głową, długimi, błoniastymi skrzydłami. Zarówno owad doskonały, jak i jego wąskie i długie larwy niszczą duże ilości jaj, larw i postaci doskonałych różnych gatunków szkodliwych owadów leśnych, zwłaszcza korników. Zjadają także chętnie jaja brudnicy mniszki.

Prześladowcą chrząszczy z rodziny kózkowatych jest rozmiazg (Pytho depressus), chrząszcz długości około 15 mm, silnie spłaszczony, lśniącogranatowy. Także jego żółta, płaska larwa poluje pod kora na larwy kózek i innych owadów.

Na terenach gradacyjnych piędzików i brudnicy nieparki dochodzi do licznego pojawu omarlicy czterokropkowej (Silpha quadripunctata). Wyróżnia się ona pokrywami koloru żółtego, na których znajdująsię po 2 czarne plamy . Zarówno chrząszcz jak i jego larwa polują w koronach i na pniach drzew.

W koronach przebywa też duży, brunatny pluskwiak z miedzianozielonkawym połyskiem – zawadzik (Troilus luridus). Zarówno larwa jak i owad doskonały polują na larwy rośliniarek i motyli, wysysając długą kłujką zawartość ich ciała.

W pobliżu miejsc liczniejszego występowania mszyc prawie zawsze pojawiają się ich tępiciele – biedronki.

Do najczęstszych i najbardziej pożytecznych gatunków zalicza się biedronkę siedmiokropkową (Coccinella septempunctata), dużą oczatkę (Anatis ocellata) i bledniczkę (Paramysia oblongoguttata). Niekiedy atakują one także drobne larwy rośliniarek i gąsienice motyli. Wszystkie gatunki biedronek wyprowadzają po 2 pokolenia lub więcej w roku. Są bardzo płodne – jedna samica składa w ciągu swego życia kilkaset jaj.

Aktywnymi niszczycielami mszyc są także gatunki z rodziny bzygowatych (Syrphidae). Charakterystyczna dla nich jest zdolność pozostawania w powietrzu w pozornym bezruchu i nagłego uskakiwania w bok. Ich miękkie wrzecionowate larwy żywią się mszycami. Stąd też wywodzi się druga nazwa tych owadów – mszyczniki.