Temat 7: “Przyczyny powstawania gradacji”.

Przyczyny powstawania gradacji szkodników pierwotnych

Na temat przyczyn powstawania gradacji szkodliwych owadów leśnych powstało wiele różnych teorii. Jedną z pierwszych była teoria pasożytnictwa, przypisująca decydujący wpływ na powstawanie i przebieg gradacji jakościowo i ilościowo zmiennemu zespołowi ich pasożytów. Naruszenie równowagi między populacją szkodnika a jego pasożytami tłumaczono przede wszystkim wpływem klimatu bądź gospodarczej działalności człowieka.

Rozwinięciem teorii pasożytnictwa była teoria biocenotyczna, zwracająca uwagę na złożoność związków w biocenozie. Uznawała ona wpływ kompleksu oddziałujących na siebie czynników, jak ptaki, drapieżcy, pasożyty.

Reakcją na teorie pasożytniczo-biocenotyczne było stworzenie teorii klimatycznej, która przypisywała decydujący wpływ na zmiany gęstości populacji szkodliwych owadów leśnych specyficznym układom czynników klimatycznych. W teorii tej nie uwzględniono złożoności wpływu klimatu działającego nie tylko na szkodnika, ale i na roślinę żywicielską oraz wrogów naturalnych.

Niektórzy badacze reprezentują pogląd, że zmiany liczebności szkodliwych owadów zależą od czynników kosmicznych. Tak np. teoria plam słonecznych dopatruje się istnienia zależności pomiędzy gradacjami szkodliwych owadów leśnych a okresem pojawiania się plam na Słońcu. Wzrostom liczby tych plam towarzyszą masowe pojawy różnych gatunków szkodników. Częste występowanie gradacji w równowiekowych drzewostanach sztucznego pochodzenia zwróciło uwagę na istnienie zależności pomiędzy dynamiką populacji owadów a działalnością człowieka, tworzeniem przez niego monokultur, zjawisk przypadkowych w postaci np. pożaru, powodzi, introdukcji nowych gatunków do biocenozy itp.

W ostatnich latach wielu badaczy wyraża pogląd, że bezpośrednim bodźcem do wystąpienia gradacji owadów jest niezadowalający stan fizjologiczny ich roślin żywicielskich. Naturalna odporność drzewostanu uzależniona jest od ilości różnych substancji ochronnych, zwłaszcza olejków eterycznych znajdujących się w sokach i tkankach roślin. Czynniki klimatyczne wywierają znaczny wpływ na zmiany ilościowe szkodników, zarówno bezpośrednio jak i pośrednio, poprzez wspomniany już stan fizjologiczny roślin.

Na uwagę zasługuje także teoria Koehlera o gradologicznym starzeniu się gatunków jednych szkodników leśnych i młodości drugich. Przykładem tego może być chociażby strzygonia choinówka, na początku bieżącego stulecia szkodnik o ogromnym znaczeniu gospodarczym, a w okresie ostatnich kilkunastu lat pojawiająca się jedynie w małych ogniskach gradacyjnych. Za przykład młodości gradologicznej służyć może skośnik tuzinek, o którym do niedawna prawie nic nie wiedziano, a który ostatnio rozprzestrzenił się W wielu krajach i wyrządza znaczne szkody.

Przyczyny powstawania gradacji szkodników wtórnych i zapobieganie im

Do masowych pojawów szkodników wtórnych dochodzi w miejscach nagromadzenia się dużych ilości materiału lęgowego, jakim jest nie korowane i nie zabezpieczone drewno pochodzące z cięć zimowych, a pozostawione na okres wiosny i lata na zrębach, przy liniach oddziałowych, drogach leśnych i na składnicach przyleśnych.

W celu zapobiegania występowaniu szkodników wtórnych duże znaczenie ma usuwanie z drzewostanów drewna pozyskanego podczas prac zrębowych, a także poeksploatacyjnych wierzchołków, gałęzi, tylców itp. Podczas ich spalania należy zadbać, aby nie uszkadzać systemów korzeniowych drzew, strzał i koron. Rozrodowi kambio- i ksylofagów sprzyja obecność w drzewostanach drzew silnie osłabionych działaniem różnych czynników, w tym także drzew o koronach silnie przerzedzonych (przeżartych) przez szkodniki pierwotne, w miejscach ich gradacji, opanowanych przez grzyby pasożytnicze, zwłaszcza przez tak zwane grzyby korzeniowe i spałowanych przez zwierzynę płową.

Gwałtownie rozwijające się gradacje szkodników wtórnych mają miejsca w drzewostanach zniszczonych przez huragany i okiść, w których pozostają w okresie wegetacyjnym liczne złomy i wywroty, które powinny być wyrobione i okorowane przed przepoczwarczeniem się zasiedlających je owadów. Drewno wyrobione w zimie na terenach podmokłych i bagnistych powinno być wywiezione do składnic leśnych, gdzie można je okorować i przetrzymać w stosach ułożonych na legarach. W lata charakteryzujące się długotrwałą suszą i wysokimi temperaturami, kiedy następuje silne osłabienie drzew, a liczne gatunki owadów leśnych wykazują przyspieszony rozwój, dochodzi do szybkiego zagęszczenia się ich populacji i masowego wydzielania się posuszu. Najliczniej szkodniki pojawiają się na wzniesieniach terenu, gdzie drzewa, zwłaszcza o płytkich systemach korzeniowych (np. świerk), najdotkliwiej odczuwają obniżenie poziomu wód gruntowych.

Odmiennie natomiast przedstawia się sytuacja w przypadku nadmiernych opadów atmosferycznych, kiedy długotrwałe zaleganie wód uniemożliwia oddychanie korzeniom, w następstwie czego dochodzi do zasiedlenia przez szkodliwe owady drzew najbardziej osłabionych. Tego rodzaju sytuacje obserwuje się przede wszystkim w zagłębieniach terenowych i na obszarach zabagnionych.

Dogodne warunki rozrodu znajdują szkodniki wtórne w drzewostanach objętych oddziaływaniem przemysłowych zanieczyszczeń powietrza. Drzewa najbardziej osłabione zasiedlane są przez różne gatunki kambio i ksylofagów, zwłaszcza tych, które opanowują górne partie drzew, o cienkiej korze. Stwierdzenie obecności tych szkodników jest niekiedy możliwe dopiero po ścięciu drzew.

Masowe pojawy szkodników wtórnych obserwuje się także w drzewostanach osłabionych przez pożar  i przez szkody górnicze, w drzewostanach nie pielęgnowanych, o opóźnionych lub niewłaściwie przeprowadzonych trzebieżach, oraz wszędzie tam, gdzie mają miejsce zaniedbania w utrzymaniu higieny lasu. Wyjątkowo dogodne warunki znajdują szkodniki wtórne w drzewostanach sąsiadujących ze składnicami nie korowanego surowca drzewnego, np. składnicami tartacznymi i zakładów przemysłu drzewnego, składnicami przykolejowymi a nawet bindugami, jeżeli drewno do nich dowożone nie zostało w odpowiednim czasie zatopione w wodzie. Składnice leśne powinny się znajdować w miejscach suchych, przewiewnych, gdzie szkodniki mają niekorzystne warunki bytowania. W celu łatwiejszego utrzymania higieny na składnicach, pożądane jest usuwanie traw i nawiezienie żużlu lub żwiru. Teren składnicy powinien być utrzymywany stale w czystości (korę i wszelkie odpady należy niezwłocznie usuwać).

Dobre efekty uzyskuje się zatapiając drewno nie korowane w zbiornikach wodnych, naturalnych lub sztucznych. Dzięki dużemu nawilgoceniu drewno pozostając w wodzie zasiedlane jest w słabym stopniu przez niektóre jedynie gatunki owadów o trzeciorzędnym znaczeniu gospodarczym. Tam gdzie to jest możliwe, zaleca się co jakiś czas obracać pozostające w wodzie kłody tak, aby części dotychczas wystające i ulegające zasiedleniu mogły być zanurzone.

W niektórych krajach, zwłaszcza skandynawskich, na dużą skalę stosuje się zraszanie drewna wodą czerpaną za pomocą pomp z jezior, rzek, a nawet studni głębinowych. Przy zastosowaniu systemu przewodów gumowych i plastykowych oraz przenośnych dysz zrasza się składowane latem duże nawet ilości nie korowanego drewna w sposób ciągły lub z przerwami np. 20—30-minutowymi, co reguluje się za pomocą odpowiednich urządzeń. Niezbędne do tego jest znaczne ciśnienie wody, w przeciwnym bowiem razie zasięg wody rozpryskiwanej jest zbyt mały, aby można było uzyskać pożądany efekt w całym stosie lub mygle drewna.

Nadmierne nawilgocenie drewna i znacznie niższe temperatury od temperatury otoczenia powodują zahamowanie rozwoju owadów zasiedlających drewno i w końcu przeważnie ich śmierć. Umożliwia to przerabianie drewna późno, bez obawy wylotu szkodników z magazynowanego tym sposobem drewna i stworzenia ogniska ich rozrodu.

Źródło:

Podręcznik: “Ochrona lasu” dla techników leśnych.