Temat 6: “Masowe występowanie owadów. Inwazja i gradacja”.

Masowe występowanie szkodliwych owadów

Spośród wielu tysięcy gatunków owadów żerujących na drzewach i krzewach leśnych w lasach Polski kilkadziesiąt gatunków wykazuje tendencje do wzmożonego lub masowego pojawu, następstwem czego jest powstanie dużych, niekiedy, szkód na rozległych powierzchniach. W szczególnie sprzyjających warunkach pewne owady wykazują skłonność do dużego zagęszczenia populacji przez długi okres i wtedy występowanie to ma charakter chroniczny. Tak jest np. ze szkodnikami nękającymi występującymi na terenach objętych oddziaływaniem przemysłowych zanieczyszczeń powietrza lub w drzewostanach rosnących na bardzo ubogich siedliskach. W większości jednak przypadków masowe występowanie owadów ma charakter inwazji albo gradacji.

1. Inwazja

Masowe pojawy owadów wynikające z ich przemieszczania się zdarzają się na terenach leśnych stosunkowo rzadko i tylko u niektórych gatunków. Pojawy takie, zwane inwazjami, są skutkiem aktywnego przemieszczania się dużej liczby szkodników lub powodowane są przez silne prądy powietrza. Zjawisko inwazji występuje przede wszystkim u form uskrzydlonych. Znane są w leśnictwie naloty chrabąszczy na odległe partie drzewostanów liściastych w okresie rójki lub naloty rzemlików na plantacje topoli. Silne wiatry przenoszą niekiedy na znaczne odległości drobne, silnie owłosione gąsieniczki brudnicy mniszki, brudnicy nieparki i szczotecznicy szarawki. Typowym przykładem inwazji są naloty szarańczy.

2. Gradacja

a. Przebieg gradacji

W większości przypadków masowe, przybierające klęskowe rozmiary, pojawy szkodliwych owadów noszą nazwę gradacji. Gradacja narasta stopniowo, zwykle przez kilka lub kilkanaście lat i składa się z dwu kolejnych faz: progradacji i retrogradacji.

Faza progradacji obejmuje okres narastania liczebności populacji i trwa do osiągnięcia punktu kulminacyjnego, kiedy następuje gwałtowne zagęszczenie populacji szkodnika, a rozmiar szkód gwałtownie wzrasta, powodując nawet powstawanie gołożerów na ogromnych obszarach lasów.

Po kulminacji gradacji następuje faza retrogradacji, podczas której dochodzi do rozrzedzenia populacji szkodnika. Mimo słabego nasilenia żeru szkody wyrządzane w tym okresie przez owady mogą być duże ze względu na osłabienie drzewostanów w poprzednim okresie gradacji. W wyniku dalszego zmniejszenia się liczebności szkodnika następuje stadium końcowe gradacji, czyli stadium pokryzysowe. Słabe szkody ograniczają się do niewielkich na ogół powierzchni, a drzewostany wchodzą w okres regeneracji. Czas trwania gradacji zależy od wielu czynników, takich jak skład gatunkowy drzewostanu, higiena lasu, warunki atmosferyczne, działanie czynników oporu środowiska itp.

Gradacja poprocha cetyniaka i barczatki sosnówki w warunkach Polski trwa zwykle 7 lat, przy czym faza wstępująca obejmuje 4 lata. Strzygonia choinówka przechodzi obie fazy zwykle w ciągu 6 lat, a brudnica mniszka w ciągu 3 lub 4 lat. Przebieg oraz czas trwania poszczególnych faz gradacji może ulegać różnym zakłóceniom. Działanie różnych czynników abiotycznych, takich jak temperatura, opady, wiatr, a także pasożyty i epizoocje może powodować załamanie się gradacji już we wczesnych okresach jej rozwoju. Okres międzygradacyjny, w czasie którego liczebność populacji określonego gatunku szkodnika wyraźnie maleje i nie przekracza poza granice biocenotycznego, względnego zrównoważenia z liczebnością populacji gatunków współwystępujących w środowisku, nazywany jest latencją lub stanem spoczynku.

Narastanie liczebności szkodnika trwa niekiedy nieprzerwanie przez wiele lat aż do całkowitego wyczerpania zasobów pokarmowych i zabicia drzewostanów, jeżeli nie zostaną podjęte odpowiednio wcześnie zabiegi ratownicze lub jeżeli populacja szkodnika nie zostanie zniszczona przez choroby epidemiczne. Taki typ masowych pojawów jest właściwy gatunkom szkodników, które mają stosunkowo niewiele naturalnych wrogów, zwłaszcza pasożytów. Odnosi się to na przykład do osnui gwiaździstej.

b. Ogniska gradacyjne

Proces narastania liczebności szkodnika najszybciej przebiega w ogniskach gradacyjnych, zwanych także pierwotnymi ogniskami rozrodu lub gniazdami rozrodu. Są to drzewostany szczególnie wyróżniające się korzystnymi warunkami do masowego występowania danego gatunku szkodnika i w nich zwykle rozpoczyna się gradacja, obejmując w latach następnych coraz to rozleglejsze obszary. Są to zwykle takie kompleksy leśne, w których opór środowiska jest najsłabszy i gdzie liczebność szkodnika najszybciej narasta.

W drzewostanach o mniej korzystnych warunkach rozrodu szkodnika niż w ogniskach pierwotnych gradacja ujawnia się z pewnym opóźnieniem i w słabszym nasileniu. Wkrótce po pojawieniu się pierwotnych ognisk gradacji ujawniają się nowe ogniska, wskutek czego zasięg gradacji zwiększa się stopniowo, obejmując nowe tereny.

Drzewostany położone w pierwotnych ogniskach gradacyjnych są zawsze najbardziej zagrożone. Na ogół im później drzewostan zostaje objęty przez gradację, tym mniejsze powstają w nim szkody. Szybka likwidacja szkodnika w pierwotnych ogniskach ratuje drzewostany najbardziej zagrożone, jednakże nie zapobiega dalszemu rozwijaniu się jego gradacji na innych terenach.