Temat 13: “Ochrona nietoperzy i innych pożytecznych ssaków”.

Tylko niektóre gatunki ssaków żyjących w lesie tępią owady. Największą aktywnością wyróżniają się nietoperze. Latając o zmierzchu i w nocy, łowią owady odbywające w tym czasie rójkę. Ich ofiarą padają przede wszystkim chrabąszcze i guniak czerwczyk, motyle z rodziny sówkowatych, w tym także rolnice oraz strzygonia choinówka, brudnica mniszka, brudnica nieparka i inne. Pasożytnicze muchówki i błonkówki rzadko padają ich ofiarą ze względu na to, że lot ich odbywa się w ciągu dnia.

Nietoperze występują w różnych typach siedliskowych lasu, a także w parkach, zadrzewieniach i remizach. W borach sosnowych żyje borowiec wielki (Nyctalus noctiluca), natomiast w wilgotnych lasach liściastych częsty jest nocek (Myotis sp.). Wszystkie nietoperze objęte są ochroną gatunkową.

Na powierzchni ziemi, przeważnie o zmroku i w nocy, żerują drobne ssaki z rodziny ryjówkowatych (Soricidae). Ich cechą charakterystyczną jest wydłużony ryjek zakończony kępką długich włosków. Ofiarą ryjówek padają owady przebywające stale lub czasowo na ziemi i w ściółce, zarówno szkodliwe jak i pożyteczne, w stadium owada doskonałego oraz znajdujących się tuż pod powierzchnią ziemi pędraków. Do najpospolitszych gatunków leśnych należą: ryjówka aksamitna (Sorex araneus) i ryjówka malutka (S. minutus). Wszystkie ryjówki są prawnie chronione.

Nocny tryb życia prowadzi także jeż (Erinaceus sp.), którego pokarm w znacznym stopniu stanowią owady. Poza tym pożera on dżdżownice, owoce, drobne gryzonie i ptaki.

Dużą rolę w niszczeniu szkodliwych owadów odgrywa także kret (Talpa europaea). Niszczy on znajdujące się w glebie larwy i poczwarki motyli, rośliniarek, muchówek i chrząszczy. Jego ofiarą padają także płytko żerujące pędraki różnych gatunków z rodziny chrabąszczowatych, gąsienice rolnic, drutowce i inne. Jednakże kret niszczy także dżdżownice, a w niektórych szkółkach leśnych podrywa korzenie siewek, przyczyniając się tym samym do ich zamierania. Kret poza zamkniętymi ogrodami i szkółkami znajduje się pod ochroną gatunkową.

W ogniskach gradacyjnych owadów zimujących w ściółce lub w glebie mineralnej dużą aktywność wykazuje dzik (Sus scrofa). W miejscach występowania osnui gwiaździstej, barczatki sosnówki, poprocha cetyniaka i strzygoni choinówki trudno jest niejednokrotnie pod okapem drzew znaleźć jesienią miejsce nie zbuchtowane przez dziki. Obliczenia wykazały, że dziki mogą doprowadzić do bardzo silnego przerzedzenia populacji tych owadów. Dzik jest także skutecznym tępicielem pędraków chrabąszczy, guniaka czerwczyka i ogrodnicy niszczylistki. kupem jego padają także myszy, nornice, dżdżownice i inne organizmy.

W okresie zimy dzik niszczy niekiedy mrowiska, w których się wyleguje. Można temu zapobiec przez stosowanie grodzeń lub nastawek ochronnych nakładanych na mrowiska.

Pewne znaczenie jako tępiciele szkodników mogą mieć także inne gatunki zwierząt leśnych, np. lis (tępi myszy), borsuk (pożera różne owady przebywające w glebie), wiewiórka (zjada larwy, kokony i poczwarki szkodników lasu żyjących w konarach drzew).

O złożonej i różnorodnej roli, jaką spełniają niektóre ssaki w biocenozie lasu, świadczyć może chociażby to, że np. myszowate wyrządzające niejednokrotnie dotkliwe szkody w przechowalniach nasion i w uprawach oraz w szkółkach pożerają także duże ilości poczwarek strzygoni choinówki i poprocha cetyniaka oraz uszkadzają kokony boreczników, przyczyniając się do redukcji populacji tych owadów. Owa pożyteczność myszowatych najbardziej zaznacza się na terenach gradacyjnych owadów zimujących w ściółce.[1]

W Polsce stwierdzono 25 gatunków nietoperzy z dwóch rodzin: podkowcowatych (2 gatunki) i  mroczkowatych (23). Wszystkie podlegają ścisłej ochronie gatunkowej z mocy ustawy o ochronie przyrody. Są one ważnymi regulatorami liczebności owadów wykazujących tendencje do masowych pojawów. Krajowe gatunki polują nocą na aktywne wtedy owady, które w  danym miejscu występują najliczniej. Stanowią one główny składnik pożywienia nietoperzy. Ssaki te nie są związane z jednym typem środowiska, co wynika z kolejnych etapów ich aktywności rocznej. W okresie żerowania są najczęściej związane z terenami zalesionymi lub ze skupiskami drzew, ze względu na dostępność pokarmu i istniejące punkty odniesienia ułatwiające orientację w terenie. Przykładowo rozród tego samego gatunku może się odbywać w głębi kompleksu leśnego, a zimowanie na obszarze zurbanizowanym, obfitującym w odpowiednie kryjówki. W okresie wegetacyjnym naturalnymi schronieniami nietoperzy są dziuple drzew, szpary pod odstającą korą, a także jaskinie i szczeliny skalne. Z braku takich miejsc nietoperze wykorzystują kryjówki pochodzenia antropogenicznego, np. ambony myśliwskie, budki dla ptaków, stosy drewna. Samice bytują w tzw. koloniach rozrodczych (skupiskach liczących od kilku do kilkuset osobników wspólnie wychowujących młode), natomiast samce najczęściej żyją samotnie. Hibernację odbywają w miejscach chłodnych, wilgotnych i zacisznych, z dobrą izolacją termiczną. Do naturalnych zimowisk tych zwierząt należą jaskinie, głębokie szczeliny skalne, dziuple grubych drzew, nory zwierząt. Schronieniami antropogenicznymi w  okresie zimowym mogą być piwnice, studnie, stare fortyfikacje, różnego typu schrony itp. Poszukując odpowiednich schronień, nietoperze mogą odbywać wędrówki sezonowe na odległość kilku do kilkunastu kilometrów od schronień letnich (podkowce małe czy gacki), a niektóre gatunki (borowce i karliki) przemieszczają się na odległości przekraczające nawet tysiąc kilometrów.

Aktywna ochrona nietoperzy w lesie polega na:

a) zachowaniu środowiska ich występowania, zapewnianym przez mozaikowość środowiska leśnego, urozmaiconą granicę polno-leśną, zachowanie śródleśnych obszarów wilgotnych i zbiorników wodnych, renaturyzację potoków i preferowanie biologicznych metod ochrony lasu;

b) ochronie schronień: – letnich – pozostawianie starych i dziuplastych drzew, remontowanie zasiedlonych budynków poza okresem rozrodu, – zimowych – zabezpieczenie przed niekontrolowaną penetracją, przez zamykanie wejść na zimę, – przejściowych i godowych;

c) tworzeniu nowych kryjówek – przede wszystkim skrzynek nadrzewnych, zalecanych tam, gdzie brakuje naturalnych schronień. Wykonuje się je najczęściej z drewna – powinny być szczelne, trwałe, z szorstką powierzchnią wewnętrzną i ciasnym szczelinowym wlotem (15–20 mm), zlokalizowanym w dolnej części. Należy umożliwić ich czyszczenie przez otwierany daszek lub przednią ściankę. Istniejące modele skrzynek różnią się kształtem, wielkością i zastosowanym materiałem. Dla nietoperzy największe znaczenie ma staranność wykonania i rodzaj zastosowanego materiału. Skrzynki powinno się wieszać grupowo, wzdłuż dróg, zrębów, linii oddziałowych, przy granicy z  terenami otwartymi, w  pobliżu zbiorników wodnych, na wysokości 3–5  m. Należy wybierać miejsca nasłonecznione, osłonięte od wiatru i  deszczu, tak aby wlot nie był zasłonięty przez gałęzie. Czyszczenie i bieżącą konserwację skrzynek prowadzi się od listopada do kwietnia.

Zaleca się ewidencjonowanie zimowisk nietoperzy, w których w ciągu 3 kolejnych lat choć raz stwierdzono ponad 200 osobników. Dla takich stanowisk wymagane jest ustalenie przez właściwy terytorialnie organ ochrony przyrody stref ochrony, obejmujących kryjówki zajmowane przez nietoperze. Podobnie jak nietoperze, drobne ssaki owadożerne (np. ryjówki, zębiełki, jeże) odgrywają znaczącą rolę w ograniczaniu liczebności populacji nadmiernie występujących owadów. W związku z tym należy chronić ich biotopy i tworzyć dodatkowe miejsca zimowania.[2]

Źródło:

[1] Podręcznik: “Ochrona lasu” dla techników leśnych.

 [2] http://www.lasy.gov.pl/pl/publikacje/copy_of_gospodarka-lesna/ochrona_lasu/instrukcja_p-poz.pdf/view