Dział III . Szkodliwe czynniki abiotyczne. Temat: “Szkodliwy wpływ zbyt niskich temperatur na rozwój roślin”.

Dział II. Szkodliwe  czynniki abiotyczne

A. Czynniki atmosferyczne

2. Niskie temperatury

Rodzime gatunki drzew są dość odporne na działanie niskich temperatur, jeśli jednak temperatura spada znacznie poniżej wartości przeciętnych, mogą występować znaczne uszkodzenia drzew. Wrażliwość drzew w ciągu roku jest bardzo różna, najmniejsza — zimą.

W zależności od pory występowania niskich temperatur przyjął się ich podział na mrozy (zimowe), przymrozki jesienne, zwane także wczesnymi, i przymrozki wiosenne, zwane również późnymi. Mróz powoduje na ogół większe szkody na początku zimy, zanim drzewa zdążą się przystosować do niskich temperatur. Po gwałtownym ataku mrozu, gdy nagle obniżenie temperatury nastąpi przed większym opadem śniegu, mogą przemarznąć korzenie drzew w uprawach i młodnikach. Drzewa z przemarzniętymi korzeniami wypuszczają na wiosnę bardzo wątłe pędy albo giną; igły drzew iglastych brunatnieją i wiosną opadają.

Mrozy zimowe powodują również pękanie pni i tworzenie się szczelin, które przebiegają promieniowo od warstwy korowej w głąb pni, czasami aż do rdzenia i na całej długości pnia. Pękanie następuje wskutek różnicy napięć w poszczególnych warstwach drewna. W okresie wegetacyjnym kambium i tkanka korkotwórcza zalewają szczelinę, tworząc tzw. listwę mrozową.

Zjawisko to występuje najsilniej w drugiej połowie zimy, najczęściej przy najniższej temperaturze dnia, a więc wcześnie rano, głównie od strony południowej lub południowo-zachodniej. Do gatunków wrażliwych na powstawanie pęknięć i szczelin mrozowych należą: dąb, buk, wiąz, jesion i robinia. Mniej wrażliwe są modrzew, klon, jodła i topola, najodporniejsze zaś – sosna, brzoza, osika i olsza.

Pęknięcia i listwy mrozowe obniżają wartość techniczną drewna i często stanowią miejsce zakażenia drzew przez grzyby rozkładające drewno.

U niektórych gatunków drzew, np. buka, jesionu, jodły, silne mrozy zimowe wywołują ciemnienie wewnętrznych partii drewna. Na przekroju poprzecznym pnia ciemniejsze zabarwienie może mieć zarys zgodny ze słojami lub nieregularny. Zjawisko to, zwane twardzielą mrozową lub fałszywą twardzielą, nie zmniejsza mechanicznej wytrzymałości drewna, lecz ułatwia zakażenie przez grzyby i utrudnia jego impregnację.

Silne mrozy występujące pod koniec zimy mogą powodować tzw. opadzinę mrozową. Zjawisko to obserwowano głównie u świerków i jodeł rosnących na południowym skraju lasu. Rozgrzane słońcem igły pod wpływem nocnych spadków temperatury marzną, czerwienieją i opadają.

Na przedwiośniu w szkółkach zagraża siewkom zjawisko gołomrozu. Po ustąpieniu śniegu przesycona wodą wierzchnia warstwa gleby rozmarza w ciągu dnia, w nocy natomiast zamarza i mając większą objętość unosi się wraz z siewkami, które przy ponownym odmarzaniu już nie osiadają wraz z glebą, lecz przewracają się. Wyjątkowo gołomróz może wystąpić na początku zimy. Gołomróz uszkadza większość jednorocznych siewek. Stosunkowo odporne są: dąb, sosna i modrzew. Powstawaniu szkód spowodowanych gołomrozem sprzyjają wystawy południowe i gleby świeże, pulchne, próchniczne lub torfiaste.

Przymrozki są to kilkustopniowe, krótkotrwałe (najczęściej kilkugodzinne) spadki temperatury występujące już po rozpoczęciu okresu wegetacyjnego lub jeszcze przed jego zakończeniem.

Przymrozki jesienne powodują przedwczesne opadanie liści, zamieranie pędów świętojańskich i niezdrewniałych odrośli. Spośród krajowych gatunków drzew leśnych najwrażliwsze na przymrozki jesienne są: robinia i dąb, w mniejszym stopniu jesion i buk. Przymrozki jesienne są groźniejsze dla gatunków aklimatyzowanych, pochodzących z regionów o dłuższym okresie wegetacyjnym.

Większe szkody powodują przymrozki wiosenne, które niszczą wschody w szkółkach i uprawach oraz powodują obumieranie młodych drzewek, zmrożenie pączków, pędów, liści lub kwiatów oraz zniekształcenia młodych pędów Do gatunków wrażliwych na działanie przymrozków wiosennych należą: buk, dąb, jesion, robinia, jodła i świerk, do odporniejszych, zaś: grab, wiąz, brzoza, osika, topole, wierzby i sosny.

Pierwszymi objawami szkód powodowanych przez przymrozki wiosenne są więdnięcia zmrożonych liści i pędów, które przez dłuższy czas zwisają na drzewkach, stopniowo zmieniając barwę na brunatną lub czerwoną.

Przymrozki wiosenne wyrządzają największe szkody w tzw. zmrozowiskach, tj. nieprzewiewnych zagłębieniach terenu lub lukach w zwartym drzewostanie, w których gromadzi się wilgotne powietrze. Drzewa w zmrozowiskach są karłowate, zbieżyste, cienkie. Dopiero gdy wybiją się nad warstwę zimnego powietrza, rosną normalnie.

Zapobieganie szkodom powodowanym przez mrozy zimowe oraz przymrozki polega przede wszystkim na stosowaniu metod gospodarczych zwiększających odporność drzewostanów. Należą do nich: odnawianie gatunkami odpornymi oraz osłanianie drzewostanów przed bezpośrednim działaniem mroźnych wiatrów przez sadzenie na obrzeżach zwartych pasów ochronnych z drzew i krzewów.

Zmrozowiska można likwidować przez osuszenie powierzchni, odprowadzanie zimnych mas powietrza rowami równoległymi do kierunku panujących wiatrów lub jeśli zmrozowiskiem jest luka w gęstym młodniku – przez wycięcie w nim wąskich linii również w kierunku panujących wiatrów. W zmrozowiskach niekiedy skuteczne jest sadzenie drzew na kopczykach, wprowadzenie przedplonu z gatunków odpornych, jak brzoza, osika, olsza, grab, oraz osłanianie wrażliwych gatunków chrustem.

Przy wyborze miejsca pod szkółkę powinno się unikać zmrozowisk. W szkółkach narażonych na wymarzanie siewek można zaniechać ostatnich pieleń, a w razie spodziewanego przymrozku osłaniać grządki matami, rozpalać ogniska z materiału wytwarzającego dużo dymu, który zapobiega wypromieniowaniu ciepła i zaleganiu zimnych warstw powietrza, polewać grządki zimną wodą przed wschodem słońca , co opóźnia i może chronić przed gołomrozem.

Źródło: “Ochrona lasu” dla techników leśnych.