Temat 58 : “Charakterystyka metody ogniskowo-kompleksowej”.
Ogniskowo-kompleksowa metoda ochrony lasu.
Z materiałów statystyczno-historycznych dotyczących gradacji owadów liściożernych w lasach wynika, że w większości przypadków wzrost liczebności ich populacji rozpoczyna się na tych samych powierzchniach leśnych. W związku z tym należy dążyć do koncentracji i kompleksowego wykorzystania naturalnych regulatorów liczebności populacji owadów w tzw. ogniskach gradacyjnych. Od wielu lat w ubogich monolitycznych borach sosnowych zaleca się stosowanie ogniskowo-kompleksowej metody ochrony lasu, zainicjowanej przez prof. Witolda Koehlera (wieloletniego kierownika Zakładu Ochrony Lasu IBL). Dlatego często powierzchnie te nazywa się powierzchniami Koehlera. Ogniskowo-kompleksowa metoda ochrony lasu jest zabiegiem profilaktycznym mającym na celu zwiększenie odporności ekosystemów leśnych przez zachowanie i zwiększenie różnorodności biologicznej. Warunkiem osiągnięcia dobrych efektów przy stosowaniu tej metody jest prawidłowa lokalizacja powierzchni oraz staranne wprowadzenie i utrzymanie w ogniskach gradacyjnych podstawowych elementów biologicznych.
Najważniejsze elementy ogniskowo-kompleksowej metody ochrony lasu, mające istotny wpływ na wzrost odporności drzewostanów na szkodniki liściożerne sosny, obejmują:
a) zakładanie remiz składających się z licznych gatunków drzew i krzewów o dużym znaczeniu biocenotycznym, przy czym dobór gatunków drzew i krzewów powinien zapewnić korzystne warunki bytowania licznej grupie stawonogów i kręgowców;
b) przebudowę drzewostanów i wprowadzanie podszytów przez dobór gatunków drzew i krzewów właściwych dla danego siedliska, zabiegi pielęgnacyjne, nawożenie oraz inne w istotny sposób zwiększające liczebność organizmów antagonistycznych względem foliofagów sosny;
c) ochronę dzików (okresowe ograniczanie ich odstrzałów w lesie) oraz zanęcanie tych zwierząt do miejsc masowego występowania foliofagów;
d) ochronę nietoperzy przez wywieszanie w pierwotnych ogniskach gradacyjnych skrzynek – schronów;
e) czynną ochronę ptaków owadożernych (np. zawieszanie budek lęgowych, pozostawianie w lesie drzew dziuplastych, ułatwianie dostępu do wody itp.);
f) czynną ochronę mrowisk;
g) tworzenie korzystnych warunków bytowania owadów pasożytniczych przez wprowadzanie do remiz roślin nektarodajnych;
h) tworzenie korzystnych warunków bytowania płazów i ssaków owadożernych – sadzenie drzew i krzewów zacieniających remizy, tworzenie oczek i zbiorników wodnych. O potrzebie zastosowania ogniskowo-kompleksowej metody ochrony lasu decyduje Komisja Założeń Planu.
Powierzchnie ogniskowo-kompleksowej metody ochrony lasu.
Powierzchnie metody ogniskowo-kompleksowej powinny być lokalizowane w borach sosnowych w wieku od 30 do 60 lat, w miejscach, w których najczęściej i najgwałtowniej w ostatnich dziesięcioleciach wybuchały gradacje foliofagów. W celu dokładnego określenia miejsc ognisk gradacyjnych należy wykorzystać dane z jesiennych poszukiwań szkodników pierwotnych sosny oraz informacje historyczne. W metodzie ogniskowo-kompleksowej wielkość powierzchni nie powinna być mniejsza niż 10 ha. Lokalizacja powierzchni powinna być naniesiona na mapę ochrony lasu nadleśnictwa. W dużych kompleksach leśnych, na ubogich siedliskach, w nowo zakładanych uprawach sosnowych zaleca się zakładać ogniska biocenotyczne. W tym celu zaleca się wprowadzanie na wyznaczonym i ogrodzonym terenie rodzimych gatunków drzew i krzewów liściastych. Powierzchnie te będą w przyszłości pierwszym elementem remizy w ogniskowo-kompleksowej metodzie ochrony lasu.
Remizy na powierzchniach ogniskowo-kompleksowej metody ochrony lasu.
Zadaniem remizy jest stworzenie lub poprawa warunków egzystencji entomofagów należących do różnych grup systematycznych: od stawonogów (owadów, pajęczaków), przez płazy i gady, do ptaków i drobnych ssaków. W środku wyznaczonej powierzchni metody ogniskowo-kompleksowej, najlepiej w pobliżu mało uczęszczanej drogi lub linii podziału powierzchniowego, należy wytyczyć obszar około 10 arów. Remizy powinny być zakładane przede wszystkim w pobliżu cieków wodnych oraz w zagłębieniach terenu, gdzie można wykonać pojnik dla ptaków i zwierzyny. W remizie należy silnie przerzedzić drzewostan, a samą remizę ogrodzić w taki sposób, aby była zabezpieczona przed zwierzyną. Po wykonaniu prac przygotowawczych należy przystąpić do zakrzewienia remizy. Docelowym zamierzeniem jest stworzenie w remizie gąszczu dającego schronienie i tworzącego korzystne warunki egzystencji różnym gatunkom entomofagów. Do pożądanych właściwości gatunków krzewów (lub drzew) wprowadzanych do remiz należą: bujne ugałęzienie, obfite kwitnienie (nektarodajność), obradzanie jadalnych owoców (owocodajność), zasiedlanie przez mszyce i czerwce (spadziodajność). Zależnie od lokalnych warunków glebowych, sposobu nawożenia, warunków mikrośrodowiskowych należy zaplanować odpowiedni i urozmaicony skład gatunków krzewów jagododajnych i miododajnych. Przy doborze krzewów, krzewinek i bylin należy bazować wyłącznie na gatunkach rodzimych. Rośliny nektarodajne (np. baldaszkowate), najlepiej wieloletnie, zaleca się sadzić w remizach w miejscach nasłonecznionych.
Rodzaje i gatunki drzew i krzewów zalecane do sadzenia w remizach.
W remizach zaleca się sadzić następujące gatunki rodzime: berberys zwyczajny Berberis vulgaris L., bez czarny Sambucus nigra L., bez koralowy Sambucus racemosa L., brzozę brodawkowatą Betula pendula Roth., buk pospolity Fagus sylvatica L., wiśnię ptasią Cerasus avium (L.) Moench, dąb bezszypułkowy Quercus petraea (Matt.) Liebl., dąb szypułkowy Quercus robur L., dereń Cornus spp., głóg Crataegus spp., grab pospolity Carpinus betulus L., gruszę pospolitą Pyrus communis L., irgę Cotoneaster spp., jabłoń dziką Malus sylvestris Mill., jałowiec pospolity Juniperus communis L., jarząb Sorbus spp., klon Acer spp., kruszynę pospolitą Frangula alnus Mill., ligustr pospolity Ligustrum vulgare L., lipę drobnolistną Tilia cordata Mill., leszczynę Corylus avellana L., olchę szarą Alnus incana (L.) Moench, porzeczkę czarną Ribes nigrum L., rokitnik zwyczajny Hippophaë rhamnoides L., różę Rosa spp., suchodrzew pospolity Lonicera xylosteum L., śliwę tarninę Prunus spinosa L., śnieguliczkę białą Symphoricarpos albus (L.) S.F. Blake, świerk pospolity Picea abies (L.) H. Karst., wierzbę Salix spp.
Ochrona pożytecznej fauny na powierzchniach metody ogniskowo-kompleksowej.
W miejscu pozbawionym krzewów i krzewinek zaleca się usytuować pojnik dla ptaków. W okresie późnojesiennym pojnik powinien być oczyszczony z opadłych gałęzi i liści oraz substancji nieorganicznych. Na całej powierzchni metody ogniskowo-kompleksowej zaleca się zawiesić budki lęgowe dla ptaków, do 10 szt./ha. W remizie powinno się zawiesić 2–3 schrony dla nietoperzy. W bezpośrednim sąsiedztwie remizy powinno się pozostawić 1–2 stosy gałęzi, które będą wykorzystane jako lęgowiska dla ptaków, a także jako miejsca schronienia dla drobnych ssaków, owadów i pajęczaków, oraz stosy kamieni dla gadów i płazów. Na obszarach o szczególnym zagrożeniu pożarowym zaleca się zrezygnować z wykładania stosów gałęzi.