Temat 46: “Metody mechaniczne zwalczania patogenów roślinnych i szkodliwych owadów.”

Zwalczanie szkodników i chorób.

Bezpośrednie zwalczanie ma miejsce wtedy, kiedy już doszło do wzmożonego lub masowego pojawu szkodników lub czynników chorobotwórczych i kiedy w drzewostanach wystąpiły szkody.

Metody zwalczania uzależnione są od rozmiaru niebezpieczeństwa, gatunku szkodnika i rośliny żywicielskiej, układu warunków meteorologicznych, dysponowania odpowiednimi siłami i środkami oraz od wielu innych czynników.

Metody bezpośredniego zwalczania dzieli się tradycyjnie na mechaniczne, fizyczne, chemiczne i biologiczne. Należy przy tym podkreślić, że niektóre zabiegi mogą być zaliczane do różnych metod, np. sterylizacja szkodników. Można ją bowiem uważać zarówno za zabieg metody fizycznej ze względu na stosowanie aparatury fizycznej, jak też za zabieg metody biologicznej, gdyż szkodnik poddany sterylizacji jest tu, w pewnym stopniu, narzędziem walki. Natomiast niektóre poczynania zalecane w metodzie biologicznej mogą być zaliczane do zabiegów o charakterze profilaktycznym.

A. Metody mechaniczne

1. Zakres stosowania

Zwalczanie mechaniczne patogenów roślinnych polega na niszczeniu chorych roślin lub ich części w celu zlikwidowania pierwszych ognisk chorób zakaźnych, na mechanicznym usuwaniu patogena z gospodarza lub, przy porażeniu roślin przez patogeny dwudomowe, na usuwaniu mniej wartościowej rośliny – gospodarza.

Pierwsze objawy wielu chorób zakaźnych często są ograniczone do małych powierzchni (ognisk), np. w wypadku zgorzeli siewek, pomoru topoli, raka modrzewia itp. Zniszczenie przez spalenie lub głębokie zakopanie w ziemi chorych siewek albo porażonych części (np. pędów topoli z objawami pomoru lub pędów modrzewia z objawami raka) może ograniczyć rozprzestrzenianie się choroby. W celu zwalczenia skrętaka sosny zaleca się niszczenie drugiego gospodarza – osiki w pobliżu upraw i młodników sosnowych.

Zabiegi mechaniczne mogą mieć również charakter profilaktyczny, np. podkrzesywanie 20—30-letnich sosen mogłoby zmniejszyć zakażenie przez czyrenia sosny, którego zarodniki wnikają do strzał głównie przez rany po obłamanych grubszych (mających już twardziel) gałęziach.

Zwalczanie mechaniczne szkodliwych owadów leśnych polega na stosowaniu prostych zabiegów, takich jak zbiór, otrząsanie, wygniatanie, niszczenie za pomocą pułapek, a także zastosowanie różnego rodzaju przeszkód, zapór oraz przynęt Niektóre spośród zabiegów stosowanych w przeszłości na dużą skalę mają obecnie jedynie historyczne znaczenie. Mała, na ogół, efektywność, duża pracochłonność, trudność wykonywania oraz wysokie koszty — to główne przyczyny zaniechania wielu wymienionych czynności ochronnych.

Metoda mechaniczna zachowała największe znaczenie w zwalczaniu szkodników żerujących pod korą oraz szkodników upraw i młodników, a także w stosunku do chorób wywoływanych przez grzyby. Polega ona na usuwaniu i niszczeniu porażonych drzew lub ich części w celu zlikwidowania źródeł infekcji.

2. Zbiór ręczny i niszczenie szkodników

Jeszcze stosunkowo niedawno ręcznie zbierano chrabąszcze. Prace te prowadzono we wczesnych godzinach rannych, kiedy zdrętwiałe chrząszcze, strząsane z drzew, łatwo opadały na podkładane płachty, skąd były zbierane do blaszanych naczyń lub worków, a następnie zabijane wrzątkiem.

W uprawach i młodnikach sosnowych zalecano wyłamywanie pączków i pędów zasiedlonych przez zwójki. Podczas tych czynności niszczono, niestety, dużo pączków nie uszkodzonych, a także dużo pasożytów. Ten sposób postępowania musiał więc być zaniechany.

W miejscach występowania rzemlika osinowca niekiedy wycina się zasiedlone przez niego pędy i spala je. W ten sposób likwidowane są także oprzędy kuprówki rudnicy i innych owadów występujących w małym nasileniu i na niedużych obszarach.

Obecnie zaleca się usuwanie z upraw sosnowych drzewek opanowanych przez smolika znaczonego i ewentualnie inne owady żerujące pod korą, a następnie palenie ich, przy zachowaniu daleko idącej ostrożności.

3. Zakładanie rowków pułapkowych i izolacyjnych

Tam gdzie pozwalają na to warunki, szkółki i uprawy sosnowe oraz świerkowe można zabezpieczać rowkami chwytnymi o głębokości 30 cm i szerokości 20 cm i o pionowych ściankach, z których w okresie wiosny i jesieni wybiera się zgromadzone tam chrząszcze.

Natomiast organizmy pożyteczne, takie jak chrząszcze z rodziny biegaczowatych, płazy, ryjówki itp., uwalnia się z rowków. Ażeby rowki pułapkowe mogły spełnić swoje zadanie, muszą być należycie utrzymywane, a zwłaszcza oczyszczone z chwastów i opadłych gałęzi.

Rowki należy kontrolować, w miarę możliwości nawet codziennie, w przeciwnym bowiem przypadku chrząszcze mogą się z nich wydostać. Niekiedy stosuje się także rowki izolacyjne. Od strony chronionej uprawy ściana rowka jest prostopadła, druga natomiast jest ukośna, co pozwala wydostać się owadom i innym zwierzętom, które się tam znalazły. Rowki izolacyjne kopie się przede wszystkim tam, gdzie istnieją trudności w zorganizowaniu codziennej kontroli i zbioru szeliniaków, zwłaszcza w przypadku niewielkiego zagęszczenia ich populacji.

Należy pamiętać o tym, że znaczna część szeliniaków przedostaje się do upraw za pomocą skrzydeł, wobec czego niemożliwe jest zniszczenie ich przez stosowanie rowków.

4. Lepowanie drzew

Do niedawna barczatkę sosnówkę zwalczano na rozległych powierzchniach za pomocą opasek lepowych. Zabieg ten polega na nakładaniu na pnie drzew opasek lepowych lub pierścieni z lepu przeciwgąsienicowego szerokości około 3 cm i grubości 4 mm w celu uniemożliwienia szkodliwym owadom przedostawania się do koron drzew. Obecnie lepuje się tylko pojedyncze drzewa w ogniskach gradacyjnych barczatki sosnówki do celów prognostycznych a także prognozując opaślika, piędzika przedzimka, korowca sosny i innych owadów wędrujących po pniu. Pierścienie lepowe zakłada się wiosną w okresie poprzedzającym wędrówkę owadów w korony drzew. Dobry lep musi być odporny na zmiany temperatury i wilgoci oraz musi zachowywać stale tę samą konsystencję. Zamiast lepu przeciwgąsienicowego może być także stosowany lep sadowniczy.

Stosowanie opasek lepowych zaleca się niekiedy w drzewostanach liściastych, ale przede wszystkim w parkach i w zadrzewieniach, gdzie występuje piędzik przedzimek i zimowek ogołotniak. Bezskrzydłe samice, wędrujące jesienią po pniach w korony drzew w celu złożenia jaj, nie są w stanie sforsować lepu, przyklejają się doń i giną.

Zalecane niekiedy lepowanie drzew w drzewostanach sosnowych opanowanych przez korowca sosnowego jest w praktyce niewykonalne z powodu bardzo dużej pracochłonności, niezbędnej do prawidłowego wykonania takiego zabiegu. Czynności te można stosować jedynie w celach prognostycznych.

5.Zakładanie pułapek z płatów kory, wałków i szczap.

W uprawach zagrożonych przez szeliniaki wykłada się niekiedy świeże płaty kory sosnowej lub świerkowej o wymiarach 30 X 30 cm skierowane łykiem do oczyszczonej ze ściółki i traw gleby mineralnej. Pułapki takie zapachem swoim ściągają zewsząd szkodniki, które prowadzą w nich żer uzupełniający lub regeneracyjny. Dla utrzymania świeżości tak przygotowane pułapki nakrywa się darnią lub kamieniem. Dla zwiększenia wabiącego działania pułapek można wykładać pod nie świeżo pozyskane gałązki świerkowe lub sosnowe, ewentualnie – opryskać je terpentyną.

Po 2-3 tygodniach przeschnięte pułapki zastępuje się nowymi, świeżo pozyskanymi płatami kory. Pułapki z płatów kory wykłada się wiosną, podczas pojawu pierwszych szeliniaków. Gromadzące się pod nimi chrząszcze zbiera się do butelek, a następnie niszczy. W zależności od nasilenia występowania szkodników liczba pułapek wynosi 30—60 na 1 ha.

Podobną rolę jak płaty kory spełniają świeżo pozyskane wałki pułapkowe długości 1 m, średnicy 8–15 cm, odcinane z wierzchołków drzew lub gałęzi. Dla zwiększenia wabiącego działania wałki okorowane z jednej strony układa się w zagłębieniach w glebie oczyszczonej ze ściółki . Działanie pułapki można przedłużyć do 1 miesiąca przez nacinanie nowych pasów kory i układanie okorowaną powierzchnią w stronę gleby. Przeschnięte pułapki trzeba zastąpić nowymi. Liczba wałków kontrolnych-5-10 szt. ( najczęściej 7 szt.)W zależności od nasilenia występowania szkodnika wykłada się 30–80 wałków pułapkowych na 1 ha. Chrząszcze gromadzące się pod wałkami pułapkowymi należy systematycznie wybierać i niszczyć.

Niekiedy do zwalczania szeliniaków stosowane są pułapki lęgowe w postaci płytko zakopanych, ukośnie ułożonych wałków imitujących korzenie i wabiących samice chcące złożyć jaja. Do tego celu wykorzystuje się wierzchołki sosen Hub świerków długości do 1,5 m i średnicy 5-10 cm. Grubszy koniec wałka powinien być wkopany do ziemi na głębokość 30-50 cm, a cieńszy ma wystawać około 10  cm nad ziemią. Miejsca wyłożenia pułapek lęgowych należy oznaczać z daleka widocznymi, ponumerowanymi panikami. Dla pułapek tego typu powinny być sporządzone wykazy ewidencyjne pomocne podczas kontroli i likwidacji. W połowie lata pułapki należy wydobyć ziemi i okorować lub spalić. Na 1 ha wykłada się 15—20 pułapek lęgowych.

6.Drzewa pułapkowe

Do zwalczania szkodników wtórnych stosowane są przede wszystkim ścięte drzewa, do których ściągają dla złożenia jaj żerujące pod korą i w drewnie owady.

Gatunek drzewa przeznaczonego na pułapki oraz termin ich wyłożenia, a także liczba, uzależnione są od gatunków szkodników, spodziewanej pory ich pojawu oraz nasilenia występowania. Na pułapki wybiera się drzewa o grubej korze, zdrowe, lecz w miarę możliwości z wadami technicznymi, bądź też wykorzystuje do tego celu wywroty lub złomy. Na pułapki mogą też być przeznaczone drzewa z powierzchni zrębowych. Wykłada się je na podkładkach, a pniaki dokładnie koruje. Pułapki wykłada się na 3-4 tygodnie przed rójką szkodników, przede wszystkim w miejscach największego zagrożenia drzewostanów, które zaznaczone są na opracowywanych przez nadleśnictwa mapach zagrożenia. Drzewa pułapkowe wpisywane są do odpowiednio przygotowanego raptularza. Są one wykorzystywane jednocześnie do kontroli nasilenia występowania szkodników oraz do ich zwalczania. Po zauważeniu pierwszych wgryzień na drzewach pułapkowych powinno się je kontrolować w celu określenia daty i stopnia zasiedlenia, a następnie – stadiów rozwojowych szkodników.

Koniecznym warunkiem uzyskania pożądanych wyników zwalczania szkodników wtórnych jest okorowanie pułapek we właściwym momencie, to znaczy wtedy, gdy szkodnik znajduje się w stadium larwy przebywającej pomiędzy korą a drewnem. Zbyt późne korowanie pułapek nie niszczy szkodników, larwy jednych gatunków przepoczwarczają się bowiem w korze, innych natomiast w drewnie. Dlatego też w przypadku spóźnionego korowania w celu zniszczenia szkodników niezbędne jest spalenie lub zakopanie zasiedlonej kory, natomiast w odniesieniu do szkodników technicznych – wywiezienie zasiedlonego drewna z lasu poza strefę zagrożenia (co najmniej 3 km od ściany lasu)

Podczas korowania pułapek powinny być usunięte z lasu lub spalone na miejscu, korony drzew i gałęzie, zwykle zasiedlone lub narażone na zasiedlenie przez różne gatunki szkodników wtórnych. Spalanie należy przeprowadzać w dni dżdżyste lub pochmurne, przy zachowaniu daleko idącej ostrożności.  Niektóre gatunki szkodników, zwłaszcza korniki świerka, charakteryzujące się stosunkowo szybkim rozwojem w przypadku dogodnego dla nich układu warunków meteorologicznych, wyprowadzają w ciągu jednego roku dwie, a nawet więcej generacji i dla każdej z nich, jak też dla generacji siostrzanych, niezbędne jest przygotowanie nowej serii pułapek.

Celem uniknięcia omyłek w czasie korowania należy odpowiednio oznakować pułapki przez zaznaczenie na zaciosie w odziomku drzewa pułapkowego np. litery „C” w celu oznaczenia pułapek przeznaczonych dla cetyńca, litery ,,P” – dla przypłaszczka, a na świerku – w celu oznaczenia serii pułapek – wypisanie cyfr rzymskich ,,!”, „l”, „III”.

Drzewa pułapkowe służą nie tylko do zwalczania szkodników wtórnych, ale głównie do celów prognostycznych, należałoby je więc wykładać we wszystkich drzewostanach pojedynczo tak, aby można było każdorazowo uzyskać pełen obraz zagrożenia kontrolowanych drzewostanów.

Wykładanie drzew pułapkowych można też zalecać gromadnie, to jest w takiej liczbie w jednym miejscu, aby można było każdorazowo załadować je na przyczepę i wywieźć, nie pozostawiając w lesie ani jednej zasiedlonej sztuki.

7. Pułapki stojące

Jeszcze niedawno zalecane było stosowanie w drzewostanach sosnowych i świerkowych tzw. pułapek stojących, na które przeznaczano najczęściej drzewa osłabione, znajdujące się w sąsiedztwie ognisk gradacyjnych szkodników wtórnych, na obrzeżach luk i w przerzedzeniach. Drzewa te w okresie wczesnej wiosny były pierścieniowane, to znaczy na wysokości około 1,3—1,5 m zdzierano z nich ośnikiem kore i łyko na całym obwodzie i pozostawiano do zasiedlenia. Niektóre drzewa dodatkowo nacinane były siekierą dookoła, na głębokość kilku mm (do 1 cm), w celu utrudnienia przewodzenia asymilatów. Pomimo bardzo duże go osłabienia nie wszystkie pułapki stojące zamierały w tym samym roku, a zasiedlenie ich przez szkodliwe owady było na ogół słabe. Zakładanie pułapek stojących zostało więc zaniechane.

8. Usuwanie drzew trocinkowych i innych zasiedlonych na pniu

Uzupełnieniem metody pułapkowej zwalczania szkodników wtórnych jest wyszukiwanie, wycinanie i korowanie drzew opanowanych na pniu. Czynności te powinny być wykonywane od czasu dostrzeżenia pierwszych trocinek na pułapkach leżących i trwać do końca lata, a w koniecznych wypadkach także w czasie jesieni i zimy.

Zasiedlone przez korniki drzewa stojące rozpoznaje się po wysypujących się z otworków wejściowych trocinkach, stąd określenie drzewa trocinkowe. Zasiedlone drzewa cechują się zwykle taki zmianą barwy i przerzedzeniem koron lub odbiciem kory przez ptaki owadożerne.

W celu wyszukiwania drzew trocinkowych należy z bliska obejrzeć odziomkowe części drzew podejrzanych, gdzie na nabiegach korzeniowych, u podnóża drzew za łuskami kory i w pajęczynach gromadzą się trocinki. Wyszukane drzewa zaznacza się w odpowiedni sposób i rejestruje. W okresie korowania drzew pułapkowy ścina się i koruje drzewa zasiedlone pniu. Dalsze postępowanie z tymi drzewami jest identyczne jak z pułapka leżącymi.

Drzewa zasiedlone wyszukuje się z reguły w drzewostanach osłabionych działaniem różnych czynników biotycznych i abiotycznych, takich jak nękająca działalna grzybów pasożytniczych, zwłaszcza korzeniowca wieloletniego, silne żery szkodników pierwotnych, oddziaływanie przemysłowych zanieczyszczeń powietrza, wahania poziomu wód gruntowych, sąsiedztwo pożarzysk, klęski żywiołowe, np. huragany, okiść itp.

Drzewa zasiedlone przez owady, z których żerowisk nie wysypują się trocinki, wyznacza się na podstawie zmian barwy igliwia, wycieków żywicy, zmniejszonej liczby roczników igieł i zahamowania przyrostu igieł i pędów, a przede wszystkim na podstawie występowania pod korą chodników larwalnych.

Źródło:

Podręcznik: “Ochrona lasu” dla techników leśnych.