Temat 42: “Szkodniki wtórne sosny. Cetyniec większy i cetyniec mniejszy-biologia”.

Szkodniki wtórne sosny

Sosna pospolita jest żywicielem kilkudziesięciu gatunków owadów żerujących w łyku i kambium, a także w drewnie. Większość z nich stanowią szkodniki fizjologiczne i fizjologiczno-techniczne. Wśród szkodników wtórnych sosny wyróżnia się dwie grupy owadów. Do pierwszej należą wiosenni producenci posuszu: cetyńce większy i mniejszy, drwalnik paskowany, smolik drągowinowiec i tycz cieśla. Do jesiennych producentów posuszu należą: przypłaszczek granatek, smolik sosnowiec i żerdzianka sosnówka. Zwalczanie szkodników z grupy wiosennych producentów (sprawców) posuszu zaczyna się w końcowym okresie zimy i trwa aż do końca czerwca.

W drzewostanach słabo zagrożonych,w których posusz występuje jedynie sporadycznie, drzewa pułapkowe mają głównie charakter kontrolny. W drzewostanach silnie zagrożonych liczbę pułapek się zwiększa. Drzewa przeznaczone na pułapki wykłada się w lutym, przy czym na boku w części odziomkowej wpisuje się lubryką literę ,,C” (cetyniec) i kolejny numer pułapki. Odcięte gałęzie usuwa się z lasu lub spala na miejscu ( wykładamy stosy ułożone „w studzienkę” z wałkami z grubą korą na wierzchu) . Kontrolę drzew pułapkowych rozpoczyna się po dostrzeżeniu brunatnych trocinek pojawiających się w miejscach wgryzień cetyńców pod korę. Gdy chodniki macierzyste osiągają 10 cm długości, a larwy lęgnące się z najwcześniej złożonych jaj rozpoczynają żerowanie, pułapki należy okorować. Przypada to zwykle w okresie od 5 do 25 maja( ostatnio pułapki są usuwane wcześniej, już w kwietniu w celu usunięcia wraz z pułapkami generacji matecznej). Najpierw koruje się pułapki leżące w miejscach najbardziej naświetlonych, gdzie rozwój szkodnika przebiega najszybciej. Korowanie należy przerwać po pojawieniu się wyrośniętych larw, które w celu przepoczwarczenia się wgryzają się do korowiny. Pułapki należy korować na całej długości tak, aby zniszczone zostały wszystkie owady zasiedlające także środkowe i górne części drzew o cienkiej korze. W przypadku korowania spóźnionego, kiedy szkodnik znajduje się już w stadium wyrośniętej larwy, poczwarki lub młodego chrząszcza, korę należy spalić lub zakopać.

Tam, gdzie to jest możliwe, zasiedlone pułapki i inne drewno należy wywieźć w stanie nie okorowanym poza strefę zagrożenia, tj. na odległość co najmniej 3 km od ściany drzewostanów sosnowych. W drzewostanach zagrożonych przez jesiennych producentów posuszu drzewa pułapkowe wykłada się na początku maja, przy czym na bocznym zacięciu odziomka wpisuje się literę ,,P” (przypłaszczek) lub ,,Z” (żerdzianka). Pułapki te wykłada się w drzewostanach średnich i starszych klas wieku, w których stwierdzono występowanie szkodników tej grupy, a także w drzewostanach przyległych, po 2 sztuki na 1 ha lub 1 sztukę na każde 100 metrów obrzeża drzewostanów. Pułapek tych się nie okrzesuje. Przeciwko jesiennym producentom posuszu zaleca się wykładanie dwóch serii pułapek: w połowie maja (korowanie w końcu czerwca) i w połowie czerwca (korowanie w końcu sierpnia). Termin korowania uzależniony jest od gatunków i stadiów rozwojowych szkodników zasiedlających drzewa pułapkowe.

Cetyniec większy – Tomicus piniperda, rząd: Chrząszcze (Coleoptera), rodzina: Kornikowate (Scolytidae)

Morfologia. Długość ciała chrząszcza wynosi 3—5 mm. Jest czarno zabarwiony, błyszczący, niekiedy z ciemnobrunatnymi pokrywami, na których przez szkło powiększające można dojrzeć charakterystyczne wgłębienia.

Biologia. Rójka zaczyna się zwykle w końcu marca i zależnie od warunków meteorologicznych trwa niekiedy aż do połowy maja. Samica wygryza pod grubą korą sosen (na granicy łyka i drewna) biegnący pionowo chodnik macierzysty długości od około 8 do ponad 20 cm. Na drzewach leżących chodnik macierzysty ma kształt fajki, co ułatwia samczykowi usuwanie trocinek na zewnątrz. Chodniki larwalne odchodzą początkowo prostopadle od chodnika macierzystego, następnie wiją się w różnych kierunkach. Całość żerowiska w słabym jedynie stopniu narusza biel. Przepoczwarczenie następuje w korze. Pierwsze młode, nie wybarwione chrząszcze pojawiają się zwykle w połowie czerwca, a ostatnie dopiero w październiku.

Po złożeniu jaj przez samice chrząszcze pokolenia rodzicielskiego udają się w korony drzew, gdzie prowadzą tzw. żer regeneracyjny, przywracający im zdolności rozrodcze. W tym celu chrząszcze wgryzają się do wnętrza zeszłorocznych pędów i wygryzają rdzeń. Jeden chrząszcz może zniszczyć kilka pędów, ale też w jednym pędzie może odbywać się żer regeneracyjny kilku cetyńców. Jesienne wiatry powodują obłamywanie wygryzionych pędów, które spadają na ziemię tworząc tzw. cetynę.

Po dokonaniu żeru regeneracyjnego niektóre chrząszcze powtórnie zasiedlają drzewa osłabione i ponownie zakładają chodniki macierzyste, dając tym samym początek nowemu pokoleniu, stanowiącemu generację siostrzaną w stosunku do poprzedniej. Drążone przez cetyńce chodniki macierzyste są zwykle krótsze od zakładanych wiosną, a liczba składanych jaj — mniejsza.

Młode chrząszcze, pochodzące zarówno z generacji właściwej jak i siostrzanej, udają się w korony drzew dla dokonania żeru uzupełniającego umożliwiającego spełnianie czynności rozrodczych w roku następnym. Żer ten prowadzą chrząszcze przeważnie w tegorocznych pędach. Znane są wypadki dokonywania przez cetyńce żeru uzupełniającego i żeru regeneracyjnego także na świerku. Następnie zarówno stare jak i młode chrząszcze opuszczają wygryzione pędy i wgryzają się do odziomkowych części najbliższych drzew, gdzie drążą chodniki poprzez warstwy korowe czasem aż do bielu i tam zimują. Niekiedy jeden chodnik wykorzystywany jest przez kilka cetyńców jako schronienie. Niektóre chrząszcze zimują w cetynie lub w ściółce.

Rozłożenie cetyny w lesie jest bardzo nierównomierne. Największe jej ilości znajdują się w pobliżu miejsc składowania surowca drzewnego obok zrębów, a także w sąsiedztwie opuszczonych drzew opanowanych.

Czynniki sprzyjające. Do masowych pojawów cetyńca większego dochodzi w drzewostanach osłabionych działaniem różnych czynników biotycznych i abiotycznych, a także w miejscach nieprzestrzegania zaleceń hodowli i pielęgnowania lasu. Szczególnie duże niebezpieczeństwo stanowi on w sośninach uszkodzonych żerami pełnymi przez szkodniki pierwotne, zwłaszcza przez barczatkę sosnówkę, strzygonię choinówkę, brudnicę mniszkę i boreczniki. Cetyniec większy wyrządza największe szkody w drzewostanach średnich i starszych klas wieku, choć może się pojawiać liczniej także w młodnikach.

Czynniki ograniczające. Cetyniec większy ma licznych wrogów naturalnych, którzy przyczyniają się do rozrzedzenia jego populacji. Największe znaczenie wśród nich mają dzięcioły, które swoją działalnością ułatwiają wyszukiwanie drzew opanowanych. W okresie rójki chrząszcze niszczone są przez ptaki owadożerne oraz nietoperze. Poważnymi prześladowcami cetyńca są owady drapieżne, a zwłaszcza wielbłądka i przekrasek mrówkowaty, niektóre owady pasożytnicze oraz mikroorganizmy.

Znaczenie gospodarcze. Żer regeneracyjny i żer uzupełniający mogą mieć poważne znaczenie gospodarcze tam, gdzie szkodnik występuje chronicznie w dużym nasileniu, np. w pobliżu składnic nie korowanego surowca drzewnego, przy tartakach i fabrykach płyt wiórowych. Duże ilości chrząszczy przenoszących się ze składnic do pobliskich drzewostanów przystrzygają pędy w koronach drzew, powodują zahamowanie przyrostu wysokości i masy drewna, a także przyczyniają się do zamierania drzew najbardziej osłabionych. W drzewostanach sosnowych otaczających składnice surowca sosnowego widoczne są silnie zniekształcone, przystrzyżone drzewa. W drzewostanach osłabionych działaniem różnych czynników oraz zaniedbanych pod względem higieny cetyńce zasiedlają liczne drzewa przyczyniając się do wydzielania się posuszu i spadku zadrzewienia. Często cetyniec większy występuje jednocześnie z innymi gatunkami szkodliwych owadów. Cetyniec większy zwykle masowo zasiedla drewno na składnicach przyleśnych i śródleśnych oraz drewno nie korowane pozostające w lesie. na okres wiosny i lata.

Zapobieganie polega na utrzymywaniu w lesie higieny. Zaleca się korowanie pniaków, usuwanie z lasu drewna niekorowanego.

Zwalczanie polega na wykładaniu drzew pułapkowych i korowaniu ich przed okresem wgryzania się larw do warstw kory w celu przepoczwarczenia. Poczynając od kwietnia na terenach wzmożonego występowania tego szkodnika prowadzi się systematyczne wyszukiwanie i usuwanie z drzewostanów drzew trocinkowych. Przy wykładaniu pułapek należy brać pod uwagę miejsca o najsilniejszym występowaniu cetyny.

Cetyniec mniejszy – Tomicus) minor, rząd: Chrząszcze (Coleoptera), rodzina: Kornikowate (Scolytidae)

Morfologia. Owad ten jest bardzo podobny do cetyńca większego; pokrywy zwykle czerwonobrunatne, bez wgłębień, charakterystycznych dla poprzednio omówionego gatunku.

Biologia. Rójka cetyńca mniejszego występuje mniej więcej w tym samym czasie co cetyńca większego; a więc w końcu marca i na początku kwietnia. Chodnik macierzysty ma kształt poprzecznej klamry głęboko zarysowanej w bielu. Prostopadle odchodzące od niego chodniki larwalne są na ogół krótkie, do 5 cm. Znajdujące się na ich końcach kolebki poczwarkowe zagłębione są całkowicie  w drewnie. Zarówno żer regeneracyjny młodych chrząszczy, jak i żer uzupełniający chrząszczy pokolenia rodzicielskiego, odbywa się w koronach sosen. Chrząszcze zimują przeważnie w cetynie, a niektóre w ściółce. Cetyniec mniejszy ma generację jednoroczną.

Czynniki ograniczające. Spośród licznych wrogów naturalnych na szczególną uwagę zasługują ptaki owadożerne, owady pasożytnicze oraz niektóre owady drapieżne.

Znaczenie gospodarcze. Cetyniec mniejszy zasiedla górne partie strzał o cienkiej korze oraz grubsze gałęzie. Na terenach masowego występowania żerowiska jego można znaleźć także w środkowych, a nawet dolnych częściach strzał, obok żerowisk cetyńca większego. Omawiany kornik znany jest wprawdzie z terenów całego kraju, ale masowo występuje tylko lokalnie, zwłaszcza w drzewostanach średnich klas wieku, rosnących na dawnych gruntach porolnych i osłabionych działaniem korzeniowca wieloletniego, a także w drzewostanach, w których nie przestrzega się higieny lasu. Rozwojowi cetyńca mniejszego szczególnie sprzyja pozostawianie w lesie wierzchołków i gałęzi po wyrobionych drzewach. W większości wypadków drzewa opanowane przez cetyńca mniejszego, zasiedlającego części górne drzew, są w dolnej partii strzał zaatakowane przez cetyńca większego, przypłaszczka granatka lub inne gatunki szkodników wtórnych.

Zapobieganie polega przede wszystkim na przestrzeganiu zasad higieny lasu, hodowli lasu oraz wywożeniu z lasu drewna nie korowanego.

Zwalczanie polega na wykładaniu drzew pułapkowych z nie odciętymi wierzchołkami, wyszukiwaniu i usuwaniu drzew zasiedlonych na pniu.

Źródło:

Podręcznik: “Ochrona lasu” dla techników leśnych.