Korzeniowiec wieloletni – heterobasidion annosum. “7 grzybów głównych”
Korzeniowiec wieloletni – heterobasidion annosum (= Fomes annosum), klasa: Podstawczaki (Basidiomycetes)
Jest to dziś jedna z najważniejszych chorób drzew leśnych. Atakuje korzenie i odziomkowe części pnia. Jest znana w całej Europie, Ameryce Północnej i Azji. Występuje głównie na drzewach iglastych — w Polsce szczególnie na sośnie zwyczajnej i świerku pospolitym, potem na jodle, modrzewiu, sośnie wejmutce i wielu innych, rzadziej na liściastych. Porażeniu ulegają drzewa w wieku od około 3 lat do najstarszych, najczęściej jednak i najsilniej w drzewostanach od drugiej połowy pierwszej do końca drugiej klasy wieku, a stopniowo coraz rzadziej w starszych drzewostanach. Stosunkowo najszybciej ulegają chorobie drzewa młode (szczególnie sosny), do około 15 roku życia, podczas gdy u starszych drzew (szczególnie świerka) może ona powodować długoletni rozkład drewna korzeni i dolnych części pnia.[1]
Występowanie. Korzeniowiec wieloletni poraża wiele roślin drzewiastych, największe szkody wyrządza w drzewostanach iglastych, zwłaszcza sosnowych i świerkowych.
Objawy. Choroba wywołana przez korzeniowca wieloletniego (=hubę korzeni) rozpoczyna się od rozkładu korzeni, skąd zgnilizna wnika do strzały. Pewne ustalenie porażenia drzewa przez korzeniowca wieloletniego jest dość trudne ponieważ objawy zewnętrzne nie są zbyt wyraźne, ani charakterystyczne. U sosny np. grzyb silnie rozkłada korzenie, powodując ich zamieranie i w zależności od liczby opanowanych korzeni zamieranie drzew, u świerka zaś rozwija się we wnętrzu korzeni, nie zabijając ich przez długi czas, w związku z czym porażone drzewo może długo jeszcze żyć, nawet gdy zgnili zna strzały sięga już bardzo wysoko. Metody wykrywania zgnilizny na podstawie próbek drewna pobranych świdrem przyrostowym są przydatne dopiero w bardzo zaawansowanym stadium zgnilizny. U świerka zgnilizna powoduje butelkowate rozdęcie części odziomkowej strzały.
Najpewniejszą oznaką porażenia drzewa jest wystąpienie owocników w szyi korzeniowej lub na wystających z ziemi korzeniach, a nawet na ściółce (rys. 111). Wieloletnie owocniki wyrastające w szyi korzeniowej i między korzeniami są rozpostarte, nieregularne, początkowo białe, z czasem ciemniejące. Owocniki wyrastające na strzale ponad ziemię lub na pniakach są konsolowate, brązowe, jasno obrzeżone, o wielkości do 20 cm (rys. 112). Na świeżym wilgotnym drewnie grzyb wytwarza również konidia.
Przebieg choroby. Infekcja drzew następuje różnymi sposobami. Grzybnia może przedostawać się z porażonego drzewa na zdrowe przez stykające się lub zrośnięte korzenie. Zarodniki (głównie podstawkowe) mogą infekować pniaki, z których grzybnia przechodzi do korzeni, stanowiąc zagrożenie dla sąsiednich drzew. Również zarodniki wmyte do gleby lub resztki porażonego drewna w glebie mogą być źródłem infekcji. Grzyb jest zdolny do wnikania nawet przez cienką, nie uszkodzoną perydermę młodych korzeni. Do starszych korzeni może wnikać tylko przez rany. .
Uszkodzenia na poszczególnych gatunkach drzew są nieco odmienne. Jeśli chodzi o porażenie strzały, to u sosny grzyb rozwija się tylko w nasadowej części. U modrzewia rozwija się w strzałach na granicy bielu z twardzielą, lecz też nie sięga zbyt wysoko. U świerka grzyb rozwija się w twardzieli strzały i może dochodzić do koron. Strefa drewna rozkładającego się jest oddzielona ciemniejszą obwódką od drewna zdrowego. Wskutek rozrastania się grzyba porażone drewno przebarwia się najpierw na brunatno, a następnie pojawiają się w nim soczewkowate plamy z czarnymi kreseczkami (biała zgnilizna jamkowata). W końcu drewno się rozpada na pojedyncze włókna.
Spośród grzybów patogenicznych korzeniowiec wieloletni powoduje najwięcej strat w lasach, zwłaszcza na zalesionych gruntach porolnych. Oprócz bezpośrednich szkód często jest pośrednią przyczyną klęsk żywiołowych, np. luki powstałe w drzewostanie wskutek porażenia drzew przez korzeniowca wieloletniego często przyczyniają się do powstania wiatrołomów lub wiatrowałów.
Warunki sprzyjające. Na ogół drzewa ulegają infekcji przez korzeniowca wieloletniego w większym stopniu na glebach alkalicznych, zwięzłych io zmiennym zaopatrzeniu w wodę niż na glebach kwaśnych, luźnych i stale jednakowo wilgotnych.
Zwalczanie polega głównie na stosowaniu się do zaleceń hodowli lasu. Ponadto można zabezpieczać świeże pniaki podczas trzebieży przed infekcją zarodnikami przez posypywanie ich boraksem lub infekować pniaki saprofitycznymi grzybami konkurencyjnymi, np. żylakiem olbrzymim (Phlebia gigantea). [2]
ROTSTOP WP – biologiczny preparat w formie proszku do sporządzania zawiesiny wodnej, zawiera sypkie zarodniki grzyba żylicy olbrzymiej Phlebiopsis gigantea – stosować zgodnie z zaleceniami znajdującymi się na etykiecie. Środek należy stosować do ochrony sosny i świerka przed infekcją pniaków sosny przez korzeniowca sosnowego Heterobasidion annosum i pniaków świerka przez korzeniowca drobnoporego H. parviporum. Środek przeznaczony do stosowania przy użyciu opryskiwaczy plecakowych lub ręcznych i przy użyciu głowicy ścinkowej z prowadnicą opryskującą kombajnu do ścinki drzew (harwestera).[3]
Zasady określania zagrożenia ze strony chorób korzeni
1. Okresową ocenę zagrożenia upraw, młodników i drzewostanów przez choroby korzeni wykonuje się na podstawie wcześniejszej zarządzonej inwentaryzacji szkód wyrządzanych przez korzeniowca wieloletniego, opieńki lub inne patogeny.
2. Ocenę zagrożenia zarządza nadleśniczy lub dyrektor RDLP, po konsultacji z ZOL.Inwentaryzacje przeprowadza się w drzewostanach, w których w sposób chroniczny inicjowane są procesy chorobowe w postaci zamierania i wydzielania się drzew,w wyniku czego powstają luki po usunięciu tych drzew.
3. Wyróżnia się następujące stopnie zagrożeń:
a) słabe, gdy liczba drzew chorych, martwych lub powierzchnia powstałych luk wynosi od 5 do 10%;
b) średnie, gdy liczba drzew chorych, martwych lub powierzchnia powstałych luk wynosi od 11 do 30%;
c) silne (katastrofalne), gdy liczba drzew chorych, martwych lub powierzchnia powstałych luk przekracza 30% udziału drzew przed procesem chorobowym i zjawisko zamierania drzew ma charakter powierzchniowy.
4. Przeprowadzona ocena zagrożenia posłuży do opracowania programu naprawczego i wybrania właściwych działań hodowlano-ochronnych zmierzających do ograniczania potencjału infekcyjnego
Huba korzeni.
Stosowanie na gruntach porolnych biologicznej metody ochrony drzewostanów przed hubą korzeni.
W drzewostanach sosnowych rosnących na gruntach porolnych wskazane jest stosowanie biologicznej metody ochrony drzew przed hubą korzeni, powodowaną przez korzeniowca wieloletniego Heterobasidion annosum (Fr.) Bref. s.s.
Zabieg polega na sztucznym zakażeniu zawiesiną zarodników grzyba konkurencyjnego Phanerochaete gigantea (Fr.: Fr.) Rattan (Peniophora, Phlebia, Phlebiopsis gigantea) (zgodnie z etykietą produktu) czół pniaków powstających w okresie czyszczeń i trzebieży:
a) pniaki powstające podczas czyszczeń wczesnych i czyszczeń późnych są miejscem tzw. infekcji pierwotnych H. annosum „od strony czoła pniaka”. Na terenach szczególnie zagrożonych chorobą zabiegi biologiczne należy wykonać już w trakcie czyszczeń wczesnych, podczas pierwszych zabiegów ścinki drzew. Jeżeli nie jest to możliwe, zalecane jest ścinanie drzewek w czasie czyszczeń na wysokości około 20 cm nad ziemią w celu szybszego przeschnięcia pozostawionej części, a przez to powstania warunków mniej sprzyjających zasiedlaniu przez patogen;
b) pniaki powstałe w okresie czyszczeń późnych powinny być zabezpieczane grzybem P. gigantea. Postępowanie takie ma na celu wprowadzenie do środowiska drzewostanu na gruncie porolnym korzystnego grzyba saprotroficznego, w celu samorzutnej kolonizacji pniaków powstających w późniejszym okresie.
W uprawach i młodnikach, w których drzewa rosną od początku w luźniejszej więźbie i nie stwierdza się wzmożonego ich zamierania wywołanego hubą korzeni, należy raczej opóźnić wykonywanie cięć pielęgnacyjnych, niż pozostawiać pniaki niezabezpieczone.
W przypadku powstawania pierwszych ognisk infekcyjnych w uprawach w wyniku porażenia H. annosum należy usuwać drzewka przez wyrywanie, w młodnikach, tyczkowinach i drągowinach zaś celowe jest wykonywanie zabiegu profilaktyczno-ochronnego określanego jako zakładanie „sztucznych luk”.
W drzewostanie, w którym już występuje huba korzeni i powstające luki stale się powiększają, wykonywanie trzebieży bez zabezpieczania pniaków P. gigantea prowadzi do utrwalenia się ognisk chorobowych i stwarza duże problemy przy odnowieniu lasu.
Zabiegi ochronne w uprawach, młodnikach i starszych drzewostanach
W drzewostanach z dynamicznie przebiegającym procesem chorobowym, które przeznaczono do przebudowy, m.in. z wprowadzaniem domieszek biocenotycznych i podszytów, należy zaniechać wyorywania bruzd, gdyż powoduje to uszkodzenia korzeni znajdujących się blisko powierzchni gleby i zwiększa zagrożenie chorobowe.
Zranienia stają się miejscami infekcji dla patogenu, grzybnia obecna w korzeniu zaś wytwarza w tym miejscu owocnik, zwiększając tym samym liczebność zarodników podstawkowych H. annosum w drzewostanie.
Na mało żyznych, ubogich siedliskach, gdzie dobór składu gatunkowego drzew do przebudowy jest ograniczony, celowe jest wprowadzanie potomstwa drzew (sosna, świerk) uznanych za bardziej odporne na hubę korzeni (a równocześnie pochodzących z populacji rodzimych), przez:
a) uzupełnienie „luk hubowych” sadzonkami pochodzącymi z nalotu (samosiewami) z drzew pozostałych przy życiu wewnątrz innych „luk hubowych” lub z sąsiadujących zdrowych drzewostanów,
b) stosowanie materiału sadzeniowego mikoryzowanego, produkowanego z zakrytym systemem korzeniowym.
W okresie trzebieży drzew i ich zrywki, zwłaszcza w drzewostanach świerkowych, źródłem zagrożenia ze strony huby korzeni są uszkodzenia korzeni i szyi korzeniowej drzew na trasie zrywki, których należy unikać.
Na szlakach zrywkowych pniaki sosnowe powinny być zabezpieczane P. gigantea, gdyż niewykonywanie tego zabiegu sprzyja licznym infekcjom pierwotnym, rozwijająca się zaś w korzeniach grzybnia patogenu może spowodować „liniowe” zamieranie drzew w sąsiadujących rzędach. Powstające na pniakach wzdłuż szlaku zrywkowego owocniki patogenu zwiększają potencjał infekcyjny sprawcy.
Stosowanie metody biologicznej na powierzchni zrębowej jest zalecanym zabiegiem profilaktyczno-ochronnym, mającym na celu przyśpieszenie biologicznego rozkładu pniaków pozostających po usunięciu, z powodu huby korzeni, drzewostanu pierwszego pokolenia, ograniczając przez to rozmiar infekcji pierwotnych i wtórnych patogenu oraz bazy pokarmowej dla H. annosum, grzybów z rodzaju Armillaria, sprawców opieńkowej zgnilizny korzeni, a także bazy lęgowej szeliniaka sosnowca.
Sposób stosowania P. gigantea ma istotny wpływ na skuteczność zabiegu i powinien uwzględniać następujące przesłanki:
a) najkorzystniejszym okresem wykonywania zabiegu profilaktyczno-ochronnego jest wczesna wiosna (z chwilą zejścia śniegu) oraz jesień, gdyż duża wilgotność pniaków i korzeni sprzyja rozwojowi wprowadzanego grzyba;
b) pniaki powinny być ścinane możliwie nisko przy ziemi oraz głęboko nacinane – zależnie od średnicy – siekierą lub pilarką, w celu zwiększenia powierzchni kontaktu z cieczą użytkową i przyspieszenia wnikania grzybni w głąb pniaka;
c) szczepienie (zakażenie) pniaka polega na polaniu (spryskaniu) powierzchni ścięcia cieczą użytkową preparatu – zgodnie z instrukcją-etykietą jego stosowania. Zabezpieczoną powierzchnię pniaka należy przykryć „czapeczką” z mchu lub ściółki .
Zakładanie „sztucznych luk”
W trakcie corocznego przeglądu drzewostanów sosnowych I klasy wieku, zwłaszcza takich, w których nie wykonywano jeszcze zabiegów pielęgnacyjnych, należy wytypować i oznaczyć tworzące się ogniska infekcyjne, którymi są drzewa zamierające pojedynczo lub grupowo z powodu huby korzeni.
Wiosną następnego roku należy zweryfikować ocenę, a w miejscu tworzących się ognisk infekcyjnych wykonać zabieg tworzenia sztucznych luk przez:
a) wycięcie wszystkich drzew wokół drzewa (drzew) zamarłego (-ych), w promieniu odpowiadającym 1–1,5 jego (ich) wysokości (powstała luka może mieć powierzchnię do 3 arów, zależnie od wieku, zwarcia i wysokości drzew);
b) staranne, zgodnie z instrukcją, zabezpieczenie czół powstałych pniaków biopreparatem P. gigantea.
Na słabszych siedliskach zaleca się wypełnienie powstałej sztucznie luki przez dosadzenie sadzonek gatunków liściastych, zgodnie z „Zasadami hodowli lasu”.
Wykonanie „zabiegu rozproszonego”
Wykonanie „zabiegu rozproszonego” jest dopuszczalne jedynie po przeprowadzeniu przez nadleśnictwo oceny drzewostanu pod względem aktualnego zagrożenia infekcyjnego i ewentualnej weryfikacji tej oceny przez ZOL.
Ocena zagrożenia polega na przeprowadzeniu w terenie postępowania kwalifikacyjnego według podanej procedury i określeniu zgodności stanu drzewostanu z następującymi kryteriami:
a) w drzewostanach sosnowych od II klasy wieku, w których wydzielanie się drzew z powodu huby korzeni nie występuje lub jest sporadyczne;
b) zadrzewienie nie jest mniejsze niż 0,8;
c) liczba drzew zamierających z powodu huby korzeni nie przekracza 3 szt./ha w ciągu roku;
d) liczba luk spowodowanych działalnością huby korzeni w przeszłości lub luk, które powstały z nieznanych przyczyn, nie jest większa niż 2 szt./ha;
e) sumaryczna powierzchnia luk nie przekracza 3 arów/ha;
f) nie występują owocniki H. annosum na pniakach (jeśli tak – zaleca się je wyszukać, zebrać i spalić).
Na 2 lata (jesienią) lub rok (wczesną wiosną) przed terminem wykonania trzebieży wyznacza się drzewa przeznaczone do usunięcia, spośród których 25% zaznacza się w inny sposób. Drzewa te powinny być równomiernie rozproszone i obejmować całą powierzchnię trzebieżową.
Wiosną wycina się zaznaczone drzewa (25%), powstałe pniaki zaś nacina się głęboko i szczególnie starannie zabezpiecza biopreparatem P. gigantea. Zaleca się stosowanie podwójnej dawki preparatu i 2–3-krotnie większej dawki cieczy roboczej na pniak oraz polewanie ściółki wokół pniaków w odległości około 20 cm (pniaki należy przykryć mchem albo ściółką). Tak przygotowane pniaki zabiegowe są „matecznikami” grzyba; na nich wytwarzają się w ciągu bieżącego roku i w roku następnym owocniki P. gigantea, z których wysypujące się zarodniki podstawkowe będą samorzutnie infekować pniaki powstające w późniejszym okresie.
Pniaki mateczne powinny być jesienią oraz wiosną następnego roku ocenione przez nadleśnictwo pod względem obecności na nich owocników grzyba P. gigantea.
W roku wykonywania trzebieży (rok po powstaniu pniaków matecznych) wycina się pozostałe 75% drzew przewidzianych do usunięcia. Gdy na pniakach matecznych stwierdzono występowanie owocników P. gigantea, pozostałych pniaków trzebieżowych nie zabezpiecza się biopreparatem P. gigantea – zabieg biologicznej ochrony w drzewostanie może być w tym roku zaniechany. Jeśli na pniakach matecznych nie stwierdza się obecności owocników (warunki pogodowe roku poprzedniego mogły być niesprzyjające dla rozwoju grzyba P. gigantea), wskazane jest, aby powstałe pniaki trzebieżowe zabezpieczyć biopreparatem P. gigantea.[4]
Stan na 2019 r. “Występowanie drzewostanów uszkodzonych przez hubę korzeni w 2019 r. zarejestrowano na łącznej powierzchni 97,1 tys. ha, czyli o ponad 12 tys. ha większej niż w roku ubiegłym , głównie wskutek wykazania znacząco większego zagrożenia drzewostanów na terenie RDLP we Wrocławiu. Poza RDLP we Wrocławiu, gdzie powierzchnia szkód wyniosła 39,5 tys. ha, duże powierzchnie obserwowano również na terenach rdLP w Szczecinku (17,6 tys. ha) i Toruniu (12,5 tys. ha). Najmniejszą powierzchnię zagrożenia ze strony huby korzeni zgłoszono w RDLP w Zielonej Górze i wynosiła ona zaledwie 36 ha (Ryc. 4.8). Na terenie pozostałych rdLP wielkość powierzchni drzewostanów uszkodzonych wahała się od ponad 200 do 8 tys. ha. Podobnie jak przy zagrożeniu ze strony opieńkowej zgnilizny korzeni, problem huby korzeni dotyczył głównie drzewostanów starszych klas wieku. W drzewostanach powyżej 20 lat, łączna powierzchnia uszkodzonych przez hubę korzeni dla całego kraju wyniosła 94,4 tys. ha, podczas gdy w drzewostanach młodszych (do 20 lat), powierzchnia ta wyniosła 2,7 tys. ha. Trend związany z wielkością powierzchni zagrożonej ze strony huby korzeni w drzewostanach dojrzałych, jest dokładnie taki sam jak przy ogólnej powierzchni uszkodzeń tzn. największe powierzchnie zgłaszano na terenach rdLP w Szczecinku, Toruniu i Wrocławiu”.[5]
Źródło [1]: ”Choroby drzew i krzewów leśnych” Karol Mańka i Małgorzata Mańka (1997 r
Źródło[2]:“Ochrona lasu” dla techników leśnych.
Źródło[5]:https://www.bdl.lasy.gov.pl/portal/Media/Default/Publikacje/prognoza_2020.pdf